Mapa hydrogeologiczna Polski

Jak ważną rolę w życiu codziennym każdego człowieka odgrywa woda nie trzeba chyba nikomu tłumaczyć. Woda to życie. Wody, jako integralna część środowiska oraz siedlisko organizmów żywych, podlegają ochronie, niezależnie od tego, czyją stanowią własność.

Zobacz naszą nowoczesną Mapę Geoportal360

Niedobór wody lub jej nadmiar może negatywnie wpłynąć nie tylko na zmiany w przestrzeni krajobrazowej, ale przede wszystkim w sposób istotny zmienić funkcjonowanie ludzi.

Umiejętne korzystanie z zasobów wód podziemnych, wczesne wykrywanie i zapobieganie zagrożeń zwłaszcza związanych z zanieczyszczeniami oraz ochrona przed nadmierną i niekontrolowaną eksploatacją wód powinno stać się zadaniem priorytetowym każdego człowieka. Narzędziem wspomagającym realizację tych zadań jest tematyczna Mapa hydrogeologiczna Polski.

Czym jest Mapa hydrogeologiczna Polski (MhP)?

Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 (MhP) jest tematyczną mapą seryjną, sporządzoną w cięciu arkuszowym na podkładzie topograficznym w układzie współrzędnych, 1942 (jako baza ciągła przekonwertowana do układu 1992).

Mapa została wykonana na zlecenie Ministerstwa Środowiska ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Generalnym wykonawcą Mapy hydrogeologicznej jest Państwowy Instytut Geologiczny.

Mapa hydrogeologiczna obejmująca obszar całej Polski została opracowana na przełomie lat 1996 – 2004 i obejmuje 1069 arkuszy. Każdy arkusz mapy stanowi odrębną bazę danych hydrogeologicznych GIS o zawartości tematycznej i strukturze jednolitej dla całej mapy.

Mapa hydrogeologiczna przedstawia w ujęciu syntetycznym warunki występowania wód podziemnych głównego piętra poziomu/ wodonośnego, stanowiącego najważniejsze źródło zaopatrzenia w wodę, jego charakterystykę jakościową, ilościową oraz zagrożenia, na jakie te wody są narażone.

Jakie dane zawiera Mapa hydrogeologiczna Polski?

Mapa hydrogeologiczna Polski została opracowana na podkładzie topograficznym Polski w skali 1: 50 000. Od początku swego istnienia mapa była tworzona w wersji cyfrowej.

Każdy arkusz mapy hydrogeologicznej, oznaczony kolejnym numerem, dostarcza czytelnej i dostatecznej informacji o zwykłych wodach podziemnych, o głębokości ich występowania, zasięgu, ruchliwości i innych parametrach związanych z geologią i hydrologią danego terenu.

W szczególności mapa hydrogeologiczna przedstawia w swej treści:

• topograficzne działy wodne (linie rozdzielające zlewnie wód powierzchniowych);
• wody powierzchniowe, w tym zbiorniki wodne naturalne lub sztuczne, zbiorniki wodne zarastające, tereny podmokłe stałe i okresowe, cieki stałe i okresowe – naturalne lub sztuczne, ponory, wodospady, obszary zalewane wodami (np. morskimi, rzecznymi, spływu powierzchniowego);
• wypływy wód powierzchniowych w postaci źródeł stałych, okresowych, źródeł mineralnych i leczniczych, wycieków;
• wody podziemne (np. studnie, odwierty);
• przepuszczalność gruntów w skali od 1 do 6 (6 klas przepuszczalności);
• zjawiska i obiekty gospodarki wodnej takie jak: stawy hodowlane, zbiorniki przeciwpożarowe, retencyjne, sportowo-rekreacyjne, groble, kanały, tamy, wały przeciwpowodziowe, zapory wodne, poldery i wiele innych.

Informacjami uzupełniającymi mapę hydrogeologiczną są: granice państwa, granice województw, granice powiatów, granice gmin, miasta wojewódzkie, miasta – siedziby powiatów (starostwa) miasta – siedziby gmin, wsie – siedziby gmin, posterunki pomiaru wód podziemnych.

Przeczytaj: Mapy batymetryczne

Budowa mapy hydrogeologicznej

Na dzień dzisiejszy cały obszar Polski pokryty jest zrealizowanymi arkuszami Mapy Hydrogeologicznej Polski.

Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 składa się m.in. z takich warstw jak:

• Warstwa informacyjna Głównego Użytkowego Poziomu Wodonośnego – Występowanie i Hydrodynamika (PPW-WH),
• Warstwa informacyjna Pierwszy Poziom Wodonośny – Wrażliwość na Zanieczyszczenie i Jakość (PPW-WJ).

Podstawową treścią MhP jest zobrazowanie głównego użytkowego poziomu wodonośnego (GUPW) oraz jego charakterystyki – m.in. w zakresie:

• zasięgu i głębokości występowania,
• miąższości i przewodności,
• jakości wód podziemnych,
• położenia zwierciadła wód podziemnych i kierunków ich przepływu,
• stopnia zagrożenia zanieczyszczeniami z powierzchni terenu,
• odnawialności zasobów wód podziemnych oraz ich dopuszczalnego zagospodarowania.

Zgodnie z założonym przez Ministerstwo Środowiska planem, mapa Pierwszy Poziom Wodonośny – Występowanie i Hydrodynamika ma na celu określenie zasięgu występowania pierwszego od powierzchni terenu poziomu wodonośnego. Jednocześnie mapa charakteryzuje pierwszy poziom wodonośny pod względem hydrodynamiki i głębokości do zwierciadła.

Pierwszym poziomem wodonośnym jest pierwsza od powierzchni warstwa wodonośna lub zespół warstw wodonośnych, wykazujących dobrą łączność hydrauliczną.

Pierwszy poziom wodonośny charakteryzuje się:

• średnią wodoprzepuszczalnością >= 3 m/24 godz.,
• łączną miąższością >= 2 m (przy średnim stanie retencji),
• ciągłością występowania (z dokładnością schematyzacji hydrogeologicznej).

Mapa PPW-WH jest szczególnie przydatnym narzędziem aplikacyjnym w zakresie oceny przydatności terenu do celów inwestycyjnych.

Wizualizacja graficzna mapy umożliwiająca wywołanie na ekran komputera położenia płytkiego zwierciadła wód podziemnych za pomocą hydroizohips i określenia jego głębokości do pierwszego poziomu wodonośnego stanowi zrozumiały i czytelny przekaz dla osób posiadających minimalną wiedzę z zakresu hydrogeologii.

Przebieg hydroizohips („linie łączące na mapie punkty jednakowej wysokości położenia zwierciadła wody podziemnej, leżące na tej samej wysokości względem przyjętego poziomu odniesienia, z reguły morza, tworząc tym samym mapę morfologii zwierciadła wody podziemnej” – Wikipedia) pokazuje położenie zwierciadła w zakresie średnim z wielolecia.

Głębokość do pierwszego poziomu wodonośnego(PPW) jest określana jako głębokość od powierzchni terenu do:

• zwierciadła swobodnego pierwszego poziomu wodonośnego,
• zwierciadła napiętego pierwszego poziomu wodonośnego (do spągu utworów nieprzepuszczalnych lub półprzepuszczalnych w stropie pierwszego poziomu wodonośnego),
• strefy zróżnicowanego położenia zwierciadła pierwszego poziomu wodonośnego w strukturach o zmiennych warunkach jego występowania.

Na mapie hydrogeologicznej w obszarach o rozległych formach morfologicznych i ciągłych warstwach wodonośnych wyznaczone zostały za pomocą hydroizohips przedziały głębokości do pierwszego poziomu wodonośnego o następujących wartościach granicznych:

• <1 m,
• 1 – 2 m,
• 2 – 5 m, 
• 5 – 10 m,
• 10 – 20 m,
• 20 – 50 m,
• >50 m.

W obszarach o znacznym zróżnicowaniu głębokości do zwierciadła PPW wyznaczono przedziały o szerszym zakresie wartości: <5 m, 5 – 20 m.

Tereny podmokłe, związane z płytkim występowaniem zwierciadła pierwszego poziomu wodonośnego, zostały objęte obszarem o głębokości <1 m.

Warstwy informacyjne mapy hydrogeologicznej pierwszego poziomu wodonośnego (MHP PPW-WH) opracowywane zostały w skali 1: 50 000, i zawierają m.in.:

• identyfikacje pierwszego poziomu wodonośnego (PPW) przy spełnieniu kryteriów określonych w Instrukcji,
• rodzaj PPW oraz podział na jednostki hydrodynamiczno-geomorfologiczne,
• hydrodynamikę PPW wraz z charakterystyką zwierciadła wód podziemnych,
• głębokość występowania PPW,
• obszary objęte zasięgiem znaczącego obniżenia bądź podniesienia zwierciadła PPW w wyniku działań antropogenicznych,
• związek hydrauliczny wód podziemnych z powierzchniowymi.

Niezbędnym uzupełnieniem mapy hydrogeologicznej jest tworzenie w pierwszym poziomie wodonośnym warstwy informacyjnej – wrażliwość na zanieczyszczenia i jakość, określającej stan jakościowy płytkich wód podziemnych bezpośrednio związanych z ekosystemami wód powierzchniowych oraz ekosystemami lądowymi zależnymi od wód podziemnych, w tym sieci obszarów chronionych NATURA 2000.

Z uwagi na to, że pierwszy poziom wodonośny w wielu obszarach Polski stanowi główne źródło zaopatrzenia mieszkańców w wodę do picia, przeprowadzenie tej oceny wymaga jednocześnie ustalenia stopnia wrażliwości płytkich wód podziemnych na zanieczyszczenie, w szczególności związkami azotu pochodzenia rolniczego.

Określenie stopnia wrażliwości na zanieczyszczenie związkami azotu i innymi substancjami chemicznymi (bądź biologicznymi) jest ważne także z uwagi na możliwość przesiąkania zanieczyszczeń z powierzchni terenu poprzez pierwszy poziom do użytkowych poziomów wodonośnych.

Obecny stan realizacji mapy Pierwszy Poziom Wodonośny – Wrażliwość na Zanieczyszczenie i Jakość (MHP PPW-WJ) to pokrycie Polski w skali ok. 36% mapami PPW-WJ (390 z 1069 arkuszy).

Zakres warstw informacyjnych mapy zbiorczej „PPW- wrażliwość na zanieczyszczenie” obejmuje:

• stopień podatności na zanieczyszczenie PPW,
• granice jednostek hydrogeologicznych PPW,
• obiekty i działania antropogeniczne pogarszające stan fizyczno-chemiczny wód PPW (obszary przekształcone antropogenicznie, ogniska zanieczyszczeń),
• obszary objęte zasięgiem znaczącego obniżenia bądź podniesienia zwierciadła PPW.

Do końca 2023 r. zostanie zakończona VIII transza realizacji arkuszy MHP PPW-WH, co zaowocuje pokryciem Polski w skali ok. 90% mapami PPW-WH (967 z 1069 arkuszy).

Forma i treść mapy hydrogeologicznej

Wykaz danych ujętych na mapie hydrogeologicznej oraz sposób ich prezentacji określa „Instrukcja opracowania i komputerowej edycji Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000”.

Mapa hydrogeologiczna posiada w lewym górnym rogu: logo Ministerstwa Środowiska oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W prawym górnym rogu mapy widnieją logo Państwowego Funduszu Geologicznego i Państwowej Służby Hydrogeologicznej.

Mapa hydrogeologiczna w opracowaniu kartograficznym posiada etykietę, której treść zawiera:

• nazwę mapy:

Baza danych GIS, Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000,
Pierwszy poziom wodonośny występowanie i hydrodynamika.
Mapa zbiorcza.

• Opracował: imię i nazwisko wykonawcy mapy. Sygnatura układu 1942, Numer arkusza – nazwa arkusza;
• Podział administracyjny. Skala mapy 1: 50 000, Położenie arkusza na mapie 1: 200 000;
• pod skalą mapy, nazwisko i imię koordynatora arkusza i głównego koordynatora arkusza;
• prawa strona mapy (widziana przez użytkownika) przeznaczona jest na objaśnienia – legendę mapy. Legendę mapy tworzą skróty nazw elementów znajdujących się na mapie oraz odpowiadające tym opisom rozbarwienia.

Pozostałymi elementy mapy są:

• ramka, opisy pozaramkowe,
• siatka kilometrowa,
• podkład topograficzny,
• rzeźba terenu (poziomice).

Do czego wykorzystywana jest Mapa hydrogeologiczna Polski?

Mapa hydrogeologiczna Polski stała się narzędziem informatycznym wykorzystywanym w działalności projektowej, administracyjnej i badawczej, a w szczególności do realizacji zadań ujętych w ustawach Prawo wodne, Prawo geologiczne i górnicze oraz zadań wynikających z wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Azotanowej.

Baza danych GIS, w oparciu o które generowana jest mapa hydrogeologiczna, stanowi podstawę do przygotowania danych, które następnie są wykorzystywane w realizacji następujących prac i zadań:

• sporządzanie projektów robót i programów robót geologicznych;
• budowa modeli matematycznych przepływu wód podziemnych, m.in. dla ustalania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych i określania potencjalnego czasu migracji zanieczyszczeń. Wyniki tego typu badań są wykorzystywane w ocenie przydatności terenu do celów inwestycyjnych;
• opracowanie programu wodno-środowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, mającego na celu wdrożenie działań w zakresie poprawy lub utrzymania dobrego stanu wód w poszczególnych obszarach dorzeczy;
• ustalanie warunków korzystania z wód regionu wodnego i zlewni;
• planowanie rozwoju sieci monitoringu wód podziemnych;
• analiza wyników monitoringu wód podziemnych pod względem ilościowym i jakościowym wód;
• identyfikacja warunków hydrogeologicznych w chronionych  ekosystemach zależnych od wód podziemnych;
• wykazy wód podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych; 
• opracowanie programów działań dla zaopatrzenia w wodę ludności ze źródeł alternatywnych w sytuacjach kryzysowych i awaryjnych;
• opracowanie programów działań dla zaopatrzenia rolnictwa w wodę i łagodzenia skutków suszy;
• analiza możliwości okresowego wykorzystania rezerw zasobów wód podziemnych do działań związanych z poszukiwaniem i eksploatacją gazu łupkowego;
• projektowanie ujęć wód podziemnych;
• prognozowanie zagrożenia podtopieniami terenu; 
• projektowanie obszarów ochronnych zbiorników wód podziemnych i stref ochronnych ujęć wód podziemnych;
• planowanie przestrzenne – znajomość występowania wód poziemnych na obszarze objętym planami, pozwala na określanie kierunków zagospodarowania terenu;
• wstępna ocena warunków i możliwości lokalizacji obiektów uciążliwych dla środowiska;
• analiza i ocena stosunków wodnych oraz opracowywanie programów działań dla ochrony wód podziemnych;
• opracowywanie wniosków o dofinansowanie działań mających na celu poprawę, jakości wód podziemnych (budowa oczyszczalni ścieków, inwestycje związane z rozbudową sieci kanalizacyjnej;
• kontrola stanu jakościowego wód podziemnych;
• prowadzenie ewidencji obszarów zanieczyszczonych bądź zagrożonych zanieczyszczeniem związkami azotu;
• opiniowanie raportów oddziaływania na środowisko dla inwestycji;
• opracowywanie programów ochrony środowiska;
• opracowywanie strategii rozwoju regionalnego.

Mapa hydrogeologiczna podlega ciągłej aktualizacji. Aktualizacja bazy danych GIS MhP jest ukierunkowana przede wszystkim na wspomaganie prac realizowanych przez regionalne zarządy wód gospodarki wodnej, organy administracji państwowej wszystkich szczebli, tj. wojewódzkiego, powiatowego i gminnego.

Baza danych GIS jest udostępniana firmom i przedsiębiorstwom, które realizując swoje zadania mogą mieć wpływ na stan wód podziemnych (wszelkiego rodzaju kopalnie podziemne i odkrywkowe).

Z bazy danych GIS MhP korzystają również jednostki badawczo – naukowe prowadzące prace badawcze nad rozwojem i wdrożeniem metod prac hydrogeologicznych oraz uczelnie w celach dydaktycznych.

Mapa hydrogeologiczna Polski stanowi bardzo cenne źródło wiedzy na temat występowania na określonym obszarze wód podziemnych nadających się do spożycia oraz umożliwia bilansowanie zasobów i poborów wód podziemnych na potrzeby zarządzania gospodarką wodną, w tym wydawania decyzji wodno prawnych.

Szczególnie ważną informacją ujętą na mapie hydrogeologicznej Polski jest informacja o obszarach zagrożonych podtopieniem. Informację tę wykorzystują m.in. gminy podczas opracowywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz wydawania decyzji o warunkach zabudowy jak również opracowania ochrony wód podziemnych na obszarach zlewni i dorzeczy.

Dzięki informacjom ujętym na mapie hydrogeologicznej, właściwe organa mają możliwość przeprowadzenia oceny ilościowego i jakościowego stanu wód podziemnych – pierwszego od powierzchni terenu poziomu wodonośnego, kształtującego warunki ekosystemów wodnych i lądowych.

Wersja rozszerzona MhG pozwala na określenie dla pierwszego poziomu wodonośnego wrażliwości tej warstwy na zanieczyszczenia, jej, jakości oraz zagrożenia.

Mapa hydrogeologiczna dostarcza informacji na potrzeby analiz i prognoz hydrogeologicznych oraz planowania badań i projektowania prac hydrogeologicznych.

Informacje ujęte na Mapie hydrogeologicznej Polski związane głównie z zasobami wód podziemnych, głównymi zbiornikami wód podziemnych (GZWP) są wykorzystywane przy opracowaniu dokumentów strategicznych nacelowanych na ochronę wód. Do dokumentów tych należą m.in. Polityka ekologiczna państwa 2030 – strategia rozwoju w obszarze środowiska i gospodarki wodnej, Projekt polityki wodnej państwa do roku 2030 oraz Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030.

Treść mapy hydrogeologicznej może stanowić cenne źródło wiedzy dla indywidualnych właścicieli działek budowlach. Dzięki mapie mogą się oni dowiedzieć czy działka, na której planowane jest posadowienie budynku mieszkalnego, znajduje się w obszarze o podwyższonym czy niskim poziomie występowania wód gruntowych.

Zawarte na mapie informacje pozwalają również na wstępne określenie parametrów chemicznych i mikrobiologicznych wody takich substancji jak: amoniak, azotany, azotyny czy odczyn wody jak i zawartość siarczanów, żelaza czy chlorków i manganu, co przy ewentualnym planowaniu budowy własnej studni ma istotne znaczenie (dopuszczalne wartości parametrów w wodzie pitnej określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie, jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi).

Dzięki możliwości sprawdzenia głębokości występowania wód podziemnych, niejednokrotnie można uniknąć nadmiernych nakładów na budowę domu. Bowiem, budowa domu na terenie o podwyższonym poziomie wód gruntowych wymaga zastosowania określonej technologii, która niewątpliwie skutkuje zwiększonymi nakładami finansowymi na zrealizowanie budowy.

Przeczytaj: Poziom wód gruntowych na działce – co oznacza i jak go sprawdzić?

Udostępnianie danych ujętych na mapie hydrogeologicznej (MhP) Polski

Udostępnianie MhP jest prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy (Narodowe Archiwum Geologiczne) na wniosek użytkownika. MhP jest udostępniana w postaci:

• elektronicznej (projekt cyfrowy),
• ploterowej – wydruk planszy głównej, mapy dokumentacyjnej, tekstu objaśniającego z tabelami bazy danych, mapami tematycznymi, przekrojami i wykresami.

Zamawiający może według własnego życzenia zdefiniować obszar, dla którego chciałby uzyskać mapę hydrogeologiczną. Może np. prosić o udostępnienie mapy w postaci wydruku dla powiatu bądź gminy, miasta, zlewni czy parku narodowego. Wydruk ploterowy mapy jest wówczas realizowany w sekcja o wymiarze do A0 włącznie. Skala mapy może być rożna od standardowej (1: 50 000). Jednakże zmiana skali wymaga uzgodnienia z zespołem przygotowującym wydruk.

„Szybki” dostęp do informacji hydrogeologicznej jest możliwy dzięki Geoportal e–PSH (https://epsh.pgi.gov.pl/epsh). Portal e-psh to nowoczesne rozwiązanie do prezentacji danych hydrogeologicznych w ujęciu przestrzennym. Portal ten pełni funkcję prezentowania oraz udostępniania informacji dla szerokiego grona odbiorców, m.in. geologów i hydrogeologów, pracowników administracji publicznej i instytucji naukowo badawczych oraz przedsiębiorców i użytkowników indywidualnych.

Osoba korzystająca z mapy hydrogeologicznej Polski umieszczonej na Geoporal e-PSH, może wygenerować m.in. takie informacje jak:

• GZWP – położenie głównych zbiorników wód podziemnych na terenie Polski, stanowiące strategiczne zasoby wód podziemnych. Na mapie zbiorniki GWZWP oznaczono numerami;
• CBDH – wykonane i zastabilizowane otwory hydrogeologiczne służące do pomiarów wód podziemnych w zakresie rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych;
• MWP – siec monitoringu wód podziemnych służącą badaniom, jakości wód podziemnych w zakresie dostarczenie informacji o stanie chemicznym wód podziemnych, śledzenie jego zmian oraz sygnalizacja zagrożeń w skali kraju;
• obszary zagrożone podtopieniem;
• obiekty mineralne – w postaci otworów eksploatacyjnych, badawczych i obserwacyjnych, zlokalizowanych na obszarze kraju, ujmujących wody lecznicze, termalne i solanki (wody zaliczone do kopalin), a także o wodach zmineralizowanych i swoistych, które ze względu na swoje właściwości fizyczno-chemiczne mogą zostać w przyszłości zaliczone do kopalin.

Informacje ujęte na mapie hydrogeologicznej są wykorzystywane zarówno przez instytucje państwowe, przedsiębiorstwa oraz osoby prywatne.

Dzięki unikalnym danym przedstawionym na mapie hydrogeologicznej możliwe jest rozwiązywanie zagadnień społeczno-gospodarczych takich jak: zaopatrzenie w wodę, projektowanie lokalizacji osiedli, inwestycji przemysłowych, hydroenergetycznych i wodnomelioracyjnych, opracowanie planów zagospodarowania przestrzennego, zabezpieczenie przed powodzią względnie jej skutkami, inne zagadnienia związane z gospodarką wodną.

Przeczytaj również: Ortofotomapa – jak powstaje i do czego służy?

Źródła:

1. Państwowy Instytut Geologiczny – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, Udostępnianie, weryfikacja, aktualizacja i rozwój. Instrukcja. Dr Piotr Herbich z zespołem.
2. Instrukcja opracowania i komputerowej edycji Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa, 1999.
3. Światowy dzień wody. Informacja hydrogeologiczna, jako nieodzowny element w gospodarowaniu Wodami. Państwowy Instytut Geologiczny. Państwowy Instytut Badawczy.
4. Wytyczne techniczne GIS – 3 mapa hydrograficzna Polski, skala 1: 50 000 w formie analogowej i numeryczne – Główny Urząd Geodezji i Kartografii Warszawa 2005.
5. https://www.pgi.gov.pl/psh/dane-hydrogeologiczne-psh/947-bazy-danych-hydrogeologiczne/8888-dane-hydrogeologiczne-mhp.html

Foto: Unsplash.com